Χρήσιμα

Ο Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης: Επιλογή, Κώδικας Δεοντολογίας και Λογοδοσία

Γιάννης Φίλος

Καθηγητής Ελεγκτικής - Διεθνών Προτύπων Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Πρόεδρος Τοπικής Κοινότητας Δήμου της Περιφέρειας Αττικής (2011-2014)

E-mail: Αυτή η διεύθυνση Email προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

Η έναρξη της λειτουργίας των Συμβουλiων Τοπικών Κοινοτήτων (ΣΤΚ) έγινε στις αρχές του 2011. Στις αρμοδιότητές τους - για το εύρος των Τοπικών Κοινοτήτων (ΤΚ) που αυτά τα Συμβούλια υπηρετούν - περιλαμβάνονται θέματα κυρiως ποιότητας ζωής (καθαριότητα, συγκοινωνία και απασχόλησης, κοινωνικής προστασίας, παιδείας, πολιτισμού, αθλητισμού, πολιτικής προστασίας, ανάπτυξης, περιβάλλοντος, εθελοντισμού, αλλά και περαιτέρω, άλλα θέματα όπως φιλοζωίας & προστασίας από αδέσποτα ζώα μέχρι και αγροτικής ανάπτυξης. Επιπλέον. Ο πρόεδρος του ΣΤΚ συμμετέχει με δικαίωμα ψήφου στις συνεδριάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου (ΔΣ), σε θέματα που αφορούν την ΤΚ. Πρόθεση του νομοθέτη, ορθώς, ήταν η μεταβίβαση ορισμένων αρμοδιοτήτων ή έστω η υποβολή προτάσεων από τα ΤΚ προς τη Δημοτική Αρχή (ΔΣ, Δήμαρχος, Αντιδήμαρχοι) ή το αρμόδιο προσωπικό του Δήμου.

Σημειωτέον ότι η μεταβίβαση αρμοδιοτήτων σε οποιοδήποτε όργανο ή φορέα (άρα και στο ΣΤΚ), χωρίς και την κατάλληλη μεταβίβαση πόρων (γραφειακών, εξοπλισμού, αναγκαίας βασικής χρηματοδότησης κλπ) ουσιαστικά περιορίζει το όργανο αυτό από να λειτουργεί στο αναγκαίο βαθμό.

Ένας άλλος θεσμός, αυτός του Συμπαραστάτη του Δημότη και της Επιχείρησης (ΣτΔΕ), θεσμοθετήθηκε την ίδια περίοδο, με βασικές αρμοδιότητες να δέχεται ενυπόγραφες καταγγελίες άμεσα θιγόμενων φυσικών ή νομικών προσώπων για κακοδιοίκηση των υπηρεσιών του δήμου, των νομικών του προσώπων και των επιχειρήσεών του και να ασκεί διαμεσολάβηση προκειμένου να επιλυθούν τα σχετικά προβλήματα, ενώ είναι υποχρεωμένος να απαντά εγγράφως στους ενδιαφερόμενους ως προς τις ενέργειες στις οποίες ο ίδιος προέβη, όταν εντοπίζει φαινόμενα κακοδιοίκησης μπορεί να υποβάλει συστάσεις προς τις υπηρεσίες του Δήμου, ενώ πέρα από την υποχρεωτική ετήσια έκθεσή του, μπορεί να υποβάλει και προτάσεις βελτiωσης.

Ο γράφων, βασιζόμενος και στην εμπειρία του από την περίπου 4ετή θητεία του ως πρόεδρος 11μελούς ΣΤΚ (σε ΤΚ που είχε πληθυσμό περίπου των 2/3 του συνόλου πληθυσμού του Δήμου) προχώρησε πρόσφατα σε μια έρευνα με τη χρήση ερωτηματολογίου (όπου τα ερωτήματα σχετίζονται με την εκτιμούμενη, κατά τους ερωτώμενους, βέλτιστη λειτουργία των ΣΤΚ, σε συνεργασία με τον/την ΣτΔΕ, υπό το πρίσμα και άλλων θεσμών. Στο ερωτηματολόγιο, πέρα από την κλίμακα βαθμολόγησης παρατέθηκε και χώρος σχολίων).

Τα βασικά ευρήματα της έρευνας, τα οποία στην παρούσα περίληψη παρουσιάζονται επιγραμματικά, περιλαμβάνουν τα εξής σημεία (τα οποία παρατίθενται με τη σειρά των ερωτήσεων στο ερωτηματολόγιο, και όχι κατ' ανάγκη με σειρά σημαντικότητας):

1. Η ανεξαρτησία στη λειτουργία των ΣΤΚ και ΣτΔΕ είναι σημαντικότατη (περαιτέρω, όπως σχολιάστηκε, και η λειτουργία του εσωτερικού ελεγκτή και του ορκωτού ελεγκτή πρέπει να είναι ανεξάρτητες).
2. Άκρως σημαντική είναι η διαφάνεια στη λειτουργία των ΣΤΚ και των ΔΣ (αναφέρθηκε από αρκετούς η κακή πρακτική των 'δια περιφοράς' λήψης αποφάσεων ΔΣ, όπου οι δημότες δεν έχουν τη δυνατότητα παρακολούθησης των συζητήσεων). Οι γνωστοποιήσεις, κυρίως μέσω των ιστοσελίδων των Δήμων θεωρούνται απαραίτητες, αλλά κρίνονται ως κακές έως ανεπαρκέστατες, σε σχέση με το έργο των εξεταζόμενων στο παρόν θεσμών.

3. Οι απαντήσεις στο ερώτημα αν θα πρέπει να είναι δημότης εκεί όπου υπηρετεί ο ΣτΔΕ είναι διαφοροποιημένες, από θετικές έως αρνητικές, ενώ η πλειοψηφία απαντά ότι δεν είναι η σημαντική παράμετρος. Σημαντική είναι η αξιολόγηση και γνωστοποίηση του έργου του και η αποτελεσματική συνεργασία του με τα λοιπά εμπλεκόμενα μέρη.
4. Για τον τρόπο των καταγγελιών ή αναφορών (επώνυμα ή/και ανώνυμα, εγγράφως ή προφορικά) οι απαντήσεις επίσης διαφοροποιούνται σε όλη την κλίμακα. Δίνεται όμως ιδιαίτερη σημασία στην καταγραφή τους, κατηγοριοποίησή τους, προτεραιοποίησή τους και κυρίως αντιμετώπισή τους. Σχολιάζεται επίσης ότι η γνωστοποίηση των καταγγελιών (από το ΣτΔΕ ή τη δημοτική αρχή) πρέπει να γνωστοποιείται και στα ΣΤΚ.
5. Αναγκαία θεωρείται η χρήση Κώδικα Δεοντολογίας και απαραίτητη και η λογοδοσία όλων των ανωτέρω οργάνων, περιλαμβανομένων και των δημοτικών αρχών (ξεκινώντας από την έγκαιρη υποβολή απολογισμών).
6. Κρίνεται απαραίτητη η ελεγχόμενη, αλλά δυνατή και απρόσκοπτη πρόσβαση του ΣτΔΕ, του εσωτερικού ελεγκτή κ.α., του προέδρου του ΣΤΚ, στην εισερχόμενη αλληλογραφία του Δήμου και σε άλλα στοιχεία (όπως των κοινωνικών παροχών, των καταστάσεων αιτούντων και τρόπου επιλογής ατόμων για αποδοχή σε νηπιακούς σταθμούς κλπ).
7. Τα θέματα βιώσιμης ανάπτυξης βρίσκονται σε πρώτη προτεραιότητα, όπως προκύπτει από το σύνολο σχεδόν των απαντήσεων. Σε κάποιες απαντήσεις τίθεται και το σχόλιο του «κόστος/ όφελος» από συγκεκριμένες δράσεις.

Η ανωτέρω αναφορά, των επτά (7) σημείων, περιορίστηκε στα σημαντικότερα κατά την άποψη του γράφοντος αποτελέσματα από την έρευνα. Εν τούτοις οι απαντήσεις - και κυρίως σχόλια των απαντώντων - δίνουν έναυσμα για διεύρυνση των ερωτήσεων, ίσως και του δείγματος, δεδομένης και τη σοβαρότητας των θεσμών και των επιμέρους χαρακτηριστικών και προϋποθέσεων αποτελεσματικής λειτουργίας τους. Ιδιαίτερη μάλιστα σημασία έχει η αναφορά/παραπομπή αρκετών απαντώντων στο πρώτο ανωτέρω αναφερόμενο σημείο και στις λειτουργίες του εσωτερικού ελεγκτή και του ορκωτού ελεγκτή, υπό το πρίσμα κυρίως ότι οι θεσμοί ΣΤΚ και ΣτΕΔ και η λειτουργία τους εμπίπτουν στο εύρος του ελεγκτικού πεδίου του εσωτερικού ελεγκτή και ενδεχομένως και του ορκωτού ελεγκτή.

Συμπερασματικά, δεν πρέπει να διαφεύγει (α) από τον νομοθέτη η ενδεχόμενη ανάγκη βελτίωσης του θεσμικού πλαισίου των ΣΤΚ και ΣτΔΕ, αλλά σαφέστατα και ο τρόπος τήρησης της νομοθεσίας και εποπτείας τους (β) από τις δημοτικές αρχές η παροχή της κατάλληλης υποστήριξης και η ανάγκη συνεργασίας με τα όργανα αυτά και (γ) από τους πολίτες/ δημότες η ύπαρξη αυτών των οργάνων και πότε και πώς μπορεί να απευθύνεται εκεί.

Συντομογραφίες:

ΣΤΚ: Συμβούλιο Τοπικής Κοινότητας ΤΚ: Τοπική Κοινότητα

ΔΣ: Δημοτικό Συμβούλιο

ΣτΔΕ: Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης

Ο Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης. Από την απορρύθμιση στην αξιοποίηση

Ιωάννης Ε. Καστανάς

Μεταδιδάκτωρ-ΣΕΠ Νομικής Σχολής Πανεπιστημίου Λευκωσίας

E-mail : Αυτή η διεύθυνση Email προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

Περίληψη

Ο ιδεότυπος της διαμεσολαβήσεως δια του θεσμού του Ombudsman σταδιακά επεκτάθηκε από την Κεντρική Διοίκηση στη τοπική αυτοδιοίκηση. Στην ελληνική έννομη τάξη την ίδρυση του Συνηγόρου του Πολίτη ακολούθησε ο θεσμός του Συμπαραστάτη του Δημότη και της Επιχείρησης που εισήχθη με το άρθρο 77 ν. 3852/2010. Οι αλλεπάλληλες τροποποιήσεις του νομοθετικού πλαισίου και η έλλειψη κουλτούρας διαμεσολάβησης αδρανοποίησαν τον θεσμό. Συνιστούν φαινόμενα κακονομίας μέσω της μη υιοθέτησης πρακτικών καλής νομοθέτησης. Προκειμένου να αξιοποιηθεί με αποτελεσματικότητα ένας χρήσιμος θεσμός απαιτείται εδραία βούληση και συναίνεση των πολιτικών δυνάμεων και οικειοποίηση από τις δημοτικές αρχές ούτως ώστε να εμπεδωθεί στους δημότες η χρησιμότητα του θεσμού και η αναγκαιότητα προσφυγής σε αυτόν για την επίλυση των διαφορών.

Λέξεις κλειδιά: Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης, διαμεσολάβηση, κακονομία

Abstract

The ideal type of mediation by means of the institution of the Ombudsman gradually extended from Central Administration to Local Government. Ιn the Greek legal order the establishment of the Greek Ombudsman was followed by the institution of the Ombudsman of Citizens and Enterprises introduced by article 77 of L. 3852/20! Ο. The consecutive amendments of the legislative framework and the lack of a mediation culture neutralized the institution. These constitute phenomena of bad law-making by means of the non-establishment of better regulation practices. Το utilize a useful institution with effectiveness, what is required is a sound will, a consensus of the political forces as well as facilitation by the municipal authorities in order to consolidate among the citizens the utility of the institution and the necessity of recourse to it for dispute resolution.

Keywords: Ombudsman of Municipal Citizens and Enterprises, mediation, bad law-making

Εισαγωγή

 Η κακονομία συνιστά διαχρονικό φαινόμενο της ελληνικής Δημόσιας Διοικήσεως τόσο σε κεντρικό και αποκεντρωμένο επίπεδο όσο και σε επίπεδο της Τοπικής Αυτοδιοικήσεως. Συμβάλει δε στην αύξηση της διαφθοράς και ως εκ τούτου στην τρώση του Κράτους Δικαίου. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνεται από τις εκθέσεις φορέων που είχαν ή έχουν σχετική αρμοδιότητα για την καταπολέμησή της λ.χ. Γενικός Επιθεωρητής Δημόσιας Διοικήσεως, Εθνική Αρχή Διαφάνειας (Καστανάς, 2021) αλλά και από την εμπειρία των διοικουμένων κατά τη συναλλαγή τους με κρατικούς φορείς. Εστιάζοντας στον θεσμό του Συμπαραστάτη του Δημότη και της Επιχείρησης (στο εξής απλώς Συμπαραστάτης) σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να παρουσιάσει το πώς ένας καταρχήν χρήσιμος διαμεσολαβητικός θεσμός μέσω της κακονομίας (και ως τέτοια πρέπει να νοηθεί και η συχνή τροποποίηση του νομοθετικού πλαισίου) και της δυσπιστίας έναντι του από τους θεσμούς της Τοπικής Αυτοδιοικήσεως αδρανοποιήθηκε. Συνεπώς δεν θα αναπαραχθούν οι διατάξεις που διέπουν τη συγκρότηση, οργάνωση και λειτουργία του παρά στο μέτρο που κρίνεται απαραίτητο για τον σκοπό της μελέτης. Σε επόμενο στάδιο, δεδομένου ότι ο θεσμός εξακολουθεί ισχύων ερευνώνται τα εργαλεία και οι τρόποι δια των οποίων ο Συμπαραστάτης θα μπορέσει να ικανοποιήσει τη ratio legis για την οποία θεσπίσθηκε σε εποχή που οι προκλήσεις για την Τοπική Αυτοδιοίκηση διαρκώς αυξάνονται.

1. O ιδεότυπος της διαμεσολαβήσεως σε επίπεδο κεντρικής Διοικήσεως και Τοπικής Αυτοδιοικήσεως

Ο θεσμός του Ombudsman προέρχεται από τη Σουηδία όπου και λειτουργεί για κάτι περισσότερο από 200 χρόνια (Μακρυδημήτρης-Πραβίτα, 2012 σελ. 602). Από εκεί επεκτάθηκε σε πλείστες όσες χώρες του δυτικού κόσμου με διαφορετικά πολιτεύματα και διοικητικά συστήματα. Πλέον, βασίμως μπορεί να υποστηριχθεί για μια καθολική δημόσια υπηρεσία με την οργανική έννοια του όρου (Γέροντας et al, 2022, σελ. 255 επ.). Όπως σημειώνει η θεωρία (Πραβίτα,2011, σελ. 605) ο Ombudsman επιτελεί διττή λειτουργία. Αποτελεί μηχανισμό εξωτερικού ελέγχου της Δημόσιας Διοικήσεως και ταυτοχρόνως προωθεί την εμπέδωση των κανόνων που συγκροτούν την αρχή της χρηστής διοικήσεως και του Κράτους Δικαίου. Συμπληρώνει και δρα επιβοηθητικά στον κοινοβουλευτικό και δικαστικό έλεγχο αλλά και στο κλασσικό διοικητικό αυτοέλεγχο ήτοι τον ιεραρχικό έλεγχο και τη διοικητική εποπτεία στη πρόληψη και καταστολή της κακοδιοίκησης. Το συγκριτικό του πλεονέκτημα σε σχέση με τους παραδοσιακούς θεσμούς εστιάζεται αφενός στον τρόπο οργανώσεώς του και αφετέρου στις μεθόδους ασκήσεως των αρμοδιοτήτων του. Ένεκα της ευρείας ανεξαρτησίας του θεσμού και του κύρος του προσώπου του φορέως του σε συνδυασμό με τις αρμοδιότητες πληροφορήσεως, παρακολουθήσεως και ελέγχου της κακοδιοικήσεως που εκτείνεται σε ικανούς τομείς της κρατικής δράσεως δύναται να δρα διαμεσολαβητικά και να επιλύει συμβιβαστικά και με ταχύτητα τα αναφυόμενα ζητήματα και ως εκ τούτου είναι αποτελεσματικός. Σε αυτό συντείνει και το ότι επεμβαίνει πραγματοποιώντας ελέγχους ή έρευνες τόσο αυτεπαγγέλτως όσο και κατόπιν καταγγελίας ή παραπόνων των πολιτών. Η διεθνής εμπειρία αποδεικνύει ότι μετά την Κεντρική Διοίκηση ο θεσμός του Ombudsman επεκτάθηκε και στην Τοπική Αυτοδιοίκηση καθώς προϊόντος του χρόνου οι αρμοδιότητες της τελευταίας πολλαπλασιάσθηκαν διότι εντάθηκε η σημασία των ΟΤΑ στη σύγχρονη διακυβέρνηση. Και προωθήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης¹

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η αναγκαιότητα στην θέσπιση τοπικών συνηγόρων/διαμεσολαβητών/συμπαραστατών είναι αρκετά παλαιά στη γηραιά Ήπειρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Κοινοτικός Διαμεσολαβητής (Παγκράτης, 201Ο: 1 7) (Mediator) ο οποίος λειτουργεί εντός της Τοπικής Αυτοδιοικήσεως στο χώρο του Common Law.

Είναι ανεξάρτητος και δρα αυτεπαγγέλτως ούτως ώστε κατόπιν της διαμεσολαβήσεώς του να επιλύονται τα προβλήματα που αναφύονται μεταξύ των δημοτών. Η δε απόφασή του αφορά αποκλειστικά τους εμπλεκόμενους δημότες. Η ακτινοβολία του θεσμού μάλιστα ήταν τέτοια ώστε υιοθετήθηκε από την ενωσιακή έννομη τάξη. Έτσι με την Συνθήκη του Μάαστριχ το 1992 και ειδικότερα με το άρθρο 138Ε καθιερώθηκε ο θεσμός του «Διαμεσολαβητή» σε κοινοτικό επίπεδο. Ιδρύθηκε το 1995 και πλέον προβλέπεται από το άρθρο 228 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Αρμοδιότητά του είναι ο έλεγχος της κακοδιοίκησης από τα κοινοτικά όργανα τη εξαιρέσει του ΔΕΕ, αυτεπαγγέλτως είτε κατόπιν καταγγελίας πολιτών της Ε.Ε. (Διαμαντούρος, 2010: 231 επ.).

Στην ελληνική πραγματικότητα η εισαγωγή υπηρεσιών και θεσμών με στόχο την προσπάθεια διερευνήσεως των παραπόνων των πολιτών και ελέγχου της κακοδιοικήσεως ανάγεται στη δεκαετία του 1950. Ωστόσο, η ριζοσπαστικότερη τομή επί του ζητήματος είναι η ίδρυση του θεσμού του Συνηγόρου του Πολίτη (στο εξής ΣτΠ) με τον νόμο 2477/1997. Κατόπιν της Αναθεωρήσεως του 2001 ο ΣτΠ αναβιβάσθηκε σε ανεξάρτητη αρχή συνταγματικής περιωπής (άρθρο 103 παρ.) και μάλιστα κατοχυρωμένος ονομαστικά. Η συγκρότηση, οργάνωσή και οι αρμοδιότητές του ρυθμίστηκαν από τον εκτελεστικό νόμο 3094/2003. Ο ΣτΠ αποτελεί μονοπρόσωπη ανεξάρτητη αρχή και διαθέτει αποκλειστικά διαμεσολαβητικές αρμοδιότητες. Ειδικότερα έχει ως αποστολή τη διαμεσολάβηση μεταξύ των διοικουμένων και των δημοσίων υπηρεσιών του Κράτους, των οργανισμών τοπικής αυτοδιοικήσεως, των ΝΠΔΔ και των ΝΠΙΔ όπως αυτά καθορίζονται ειδικότερα στο άρθρο 3 παρ. 1 του ν. 3094/2003. Δεν επιλαμβάνεται όμως ιδιωτικές διαφορές ούτε εκδίδει εκτελεστές πράξεις και δεν επιβάλλει κυρώσεις. Στόχος της διαμεσολαβήσεως είναι η προστασία των δικαιωμάτων του πολίτη, η καταπολέμηση της κακοδιοίκησης και η εμπέδωση της αρχής της νομιμότητας και ευρύτερα του Κράτους Δικαίου. Ενέχει ιδιαίτερη σημασία ότι ο διαμεσολαβητικός ρόλος του Συνηγόρου δεν πραγματοποιείται μέσω μιας σκληρής και ακραίας αντιπαραθέσεως με τους φορείς της Δημόσιας Διοικήσεως. Αντίθετα, διενεργείται με συστάσεις και προτάσεις με τελικό στόχο την παραίνεση προς συμμόρφωση και διόρθωση των κακώς κειμένων σε πνεύμα συνεργασίας, συμφιλιώσεως και συναινέσεως και με την απαραίτητη δόση δημοσιότητας αν κριθεί απαραίτητο ως άτυπη κύρωση (Αθανασοπούλου, 298-300). Αν η Διοίκηση κωφεύσει ενεργοποιείται ο ελεγκτικός μηχανισμός και η παραπομπή της υποθέσεως σε πειθαρχικό ή σε εισαγγελικό έλεγχο (άρθρο 4 παρ. 11 του ν. 3094/2003).

2.Η νομοθετική «περιπέτεια» του Συμπαραστάτη του Δημότη και της Επιχείρησης και οι δυνατότητες αξιοποιήσεως του ενός απορρυθμισμένου θεσμού

Σε επίπεδο Τοπικής Αυτοδιοικήσεως, μολονότι υπήρχε η πρόθεση των ΟΤΑ για την εισαγωγή του θεσμού (Παγκράτης, 2010: 18) δεν υπήρχε το θεσμικό πλαίσιο ούτε στον Δημοτικό και Κοινοτικό Κώδικα (ν. 3463/2006) ούτε σε άλλο ειδικό νομοθέτημα έως την ψήφιση του ν. 3852/2010 (Πρόγραμμα Καλλικράτης) όπως θα αναπτυχθεί ενδελεχώς παρακάτω.

ί.   Καλλικράτης

Ο θεσμός του Συμπαραστάτη ιδρύθηκε με το άρθρο 77 του ν. 3852/201Ο για Δήμους με πληθυσμό άνω των 20.000 κατοίκων. Ratio legis είναι (Χρυσανθάκης, 2010:ν174-175) η σύσταση ενός ιδιόμορφου δημοτικού οργάνου που συνδυάζει στοιχεία εσωτερικού ελεγκτικού μηχανισμού και διαμεσολαβητικού θεσμού μεταξύ των δημοτών (φυσικών και νομικών προσώπων) και δημοτικών αρχών οψέποτε δημιουργούνται διαφωνίες και αναφύονται προβλήματα. Στη σύλληψη του απετέλεσε θεσμό αποπολιτικοποιήσεως και ενισχύσεως της πολιτικής ουδετερότητας του οποίου

η εκλογή με ειδική πλειοψηφία απαιτεί ευρύτερες συναινέσεις. Το νομοθετικό πλαίσιο λειτουργίας του εξαντλείται κατά βάση στα προβλεπόμενα στις παραγράφους αυτού του άρθρου και στις εγκυκλίους που σχετικώς εξεδόθησαν ΥΠ. Είναι απαραίτητο να υπογραμμισθεί ότι η διαμεσολάβηση ενεργοποιείται μόνο κατόπιν καταγγελίας και όχι αυτεπαγγέλτως (άρθρο 77 παρ. 3 ν. 3852/2010) χωρίς να αναιρείται η αρμοδιότητα του ΣτΠ (άρθρο 77 παρ. 4 ν. 3852/2010 . Οριοθέτηση στο εύρος της αρμοδιότητάς του αποτελεί η ιδιότητα του δημότη η οποία πάντως πρέπει να νοηθεί με ευρύτητα(Στράτη-Βάντζου,2010:893). Επιπλέον για το παραδεκτό της (μόνο επώνυμης) καταγγελίας αυτή πρέπει να αναφέρεται σε κακοδιοίκηση εκ μέρους των δημοτικών οργάνων ενώ δεν πρέπει να υφίσταται εκκρεμοδικία επί της υποθέσεως (Στράτη­ Βάντζου, 2010:894). Περαιτέρω περιορισμός στη διαμεσολαβητική αρμοδιότητα του Συμπαραστάτη είναι η εξάντληση όλων των προβλεπόμενων μέσων εσωτερικού αυτοελέγχου λ.χ. αίτηση θεραπείας, ενδικοφανής προσφυγή (Στράτη-Βάντζου,2010:894).

Ο Συμπαραστάτης οφείλει να απαντήσει εντός αποκλειστικής προθεσμίας 30 ημερών, χρονικό διάστημα εύλογο για τα δεδομένα της ελληνικής Δημόσιας Διοικήσεως. Βέβαια, σύμφωνα με πάγια νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, η θέσπιση προθεσμίας προς την Διοίκηση ως αποκλειστικής έχει την έννοια της έντονης υποδείξεως προς τη Διοίκηση να διεκπεραιώσει το ζήτημα εντός σύντομου και πάντως εύλογου χρόνου (Πρβλ ΣτΕ 2647/2020,1948/2019 σκ. 12,2986/2014 σκ.9,4876/2012 σκ. 8, 483/2011 σκ.7).

Η Επιτροπή του άρ. 6, ν.4368/2016 στην Έκθεσή της υπογράμμισε την ουσιαστική αδρανοποίηση του θεσμού (Πρακτικά Επιτροπής, 2017:137) απαριθμώντας σειρά λόγων για την κατάσταση αυτή (Πρακτικά Επιτροπής, 2017:137) και διαπιστώνοντας την ανάγκη αναδιαμορφώσεως του θεσμού του Συμπαραστάτη. Σχετικώς υποστηρίχθηκαν δύο εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη ο Συμπαραστάτης καταργείται και οι αρμοδιότητές του μεταφέρονται στο ΣτΠ με ταυτόχρονη δημιουργία τοπικών παραρτημάτων του πανελλαδικά, λύση που παρουσίαζε το μειονέκτημα της κατατμήσεως μιας συνταγματικής Ανεξάρτητης Αρχής σε τοπικές οργανωτικές μονάδες. Το δεύτερο προέκρινε την αναβάθμιση του θεσμού του Συμπαραστάτη και τη μετονομασία του σε Διαμεσολαβητή. Αυτή η πρόταση όμως δεν βρήκε σύμφωνο το Δίκτυο Συμπαραστατών (Κελίδου,2020:110)

ίί.   Κλεισθένης

Η δεύτερη πρόταση της Επιτροπής του άρθρου 5 ν.4368/2016 υιοθετήθηκε σχεδόν στο σύνολό της και με τον νόμο 4555/2018 (Πρόγραμμα Κλεισθένης) καταργήθηκε ο Συμπαραστάτης και αντικαταστάθηκε από το θεσμό του τοπικού Διαμεσολαβητή. Συγκριτικά με την πρόβλεψη του Καλλικράτη, ο τοπικός Διαμεσολαβητής του Κλεισθένη ρυθμίζεται με συστηματικότερο και λεπτομερέστερο τρόπο. Αξίζει να αναφερθούμε σε τέσσερα χαρακτηριστικά σημεία. Καταρχάς, τυποποιούνται τα προσόντα επιλογής. Κυρίως όμως υιοθετούνται ελαστικότερες πλειοψηφίες για την εκλογή του διαμεσολαβητή με έσχατο σημείο τη σχετική πλειοψηφία μεταξύ των δύο επικρατέστερων υποψηφίων. Ιδιαιτέρα θετική κρίνεται η ενεργοποίηση της διαμεσολαβητικής αρμοδιότητας όχι μόνον κατόπιν υποβολής καταγγελίας αλλά και αυτεπαγγέλτως ενώ τέλος προβλέφθηκε η συγκρότηση εθνικού οργάνου ήτοι του Εθνικού Συμβουλίου Διαμεσολαβητών. Παρά τα θετικά στοιχεία του ν. 4555/2018 ως προς το υπό εξέταση ζήτημα ο τοπικός Διαμεσολαβητής δεν λειτούργησε ποτέ διότι ο ν. 4555/2018 προέβλεπε εφαρμογή από την επόμενη δημοτική περίοδο της ψηφίσεως του νόμου (σς από 1-9-2019) πλην το κεφάλαιο Θ' που τον προέβλεπε καταργήθηκε κατά την περίοδο της vocation legis (9-8-2019) δυνάμει του άρθρου 7 του ν. 4623/2019.

ίίί.  Ισχύον Δίκαιο

Με τον ν. 4623/2019 επανήλθε σε ισχύ το άρθρο 77 του ν. 3852/2010 και ανασυστήθηκε ο Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης. Έως τη στιγμή που χαράσσονται αυτές οι γραμμές (Απρίλιος 2022) το «νέο» άρθρο 77 έχει τροποποιηθεί ήδη δύο φορές με τους νόμους 4795, 4873/2021. Τα δύο αυτά νομοθετήματα επέφεραν δύο σημαντικές τροποποιήσεις στον θεσμό. Αφενός ρύθμισαν τα της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας για την επιλογή του Συμπαραστάτη και αφετέρου τροποποίησαν την απαιτούμενη πλειοψηφία για την επιλογή του. Σε αυτό το τελευταίο πρέπει να σταθούμε λίγο περισσότερο. Με τον ν.4623/2019 η απαιτούμενη πλειοψηφία ορίσθηκε από 2/3 του συνόλου των μελών του Δημοτικού Συμβουλίου στα 3/5 των παρόντων μελών του. Η άμβλυνση αυτή χαρακτηρίσθηκε στην Αιτιολογική Έκθεση (Αιτιολογική Έκθεση:σ.7) ως εξορθολογισμός της διαδικασίας επιλογής του Συμπαραστάτη με την καταργηθείσα πλειοψηφία των 2/3 του συνόλου των μελών του Δημοτικού Συμβουλίου να χαρακτηρίζεται άκαμπτη και υπεύθυνη για τη μη επιλογή Συμπαραστατών στην πλειοψηφία των δήμων. Περίπου δύο χρόνια αργότερα, ωστόσο, ο κοινός Νομοθέτης δυνάμει του άρθρου 51 παρ. 1 του ν. 4873/2021 επανέφερε την πλειοψηφία στα 2/3 του συνόλου των μελών του Δημοτικού Συμβουλίου (!!!). Η δε Αιτιολογική Έκθεση (Αιτιολογική Έκθεση: σελ. 59) δεν αναφέρει τίποτα για το πώς το προκριθέν έναντι του άκαμπτου το 2019 αντιστράφηκε το 2021. Αν δεν επιτευχθεί η επιλογή, η ψηφοφορία επαναλαμβάνεται κατά την ίδια ή μεταγενέστερη συνεδρίαση με την ίδια πλειοψηφία. Όπως ήδη επισημάνθηκε η αλλαγή της πλειοψηφίας από 3/5 των παρόντων μελών του Δημοτικού Συμβουλίου σε 2/3 του συνόλου των μελών του χαρακτηρίζεται ως ακατανόητη διότι δυσχεράνει την πλήρωση της θέσεως. Σε κάθε δε περίπτωση η διηνεκής απαίτηση της αυτής πλειοψηφίας για την πλήρωση και η lex imperfecta του χρονικού ορίου των 2 μηνών για την επιλογή του Συμπαραστάτη δεν ευνοούν την αξιοποίηση του θεσμού.

ίν.  Η διά της κακονομίας και δυσπιστίας απορρύθμιση και οι δυνατότητες αξιοποιήσεως του Συμπαραστάτη του Δημότη και της Επιχείρησης

Παρά τις αγαθές και φερέλπιδες προθέσεις του Νομοθέτη όπως αποτυπώνονται στην αιτιολογική έκθεση του Καλλικράτη σχετικά με τον Συμπαραστάτη ο θεσμός δεν έτυχε της αναμενόμενης αποδοχής. Τουναντίον τα στατιστικά στοιχεία επιβεβαιώνουν ότι ο Συμπαραστάτης ως θεσμός μάλλον απέτυχε. (Κελίδου,2020:109) Κατά την άποψή μας, η αποτυχία αυτή δεν πρέπει να αποδοθεί μόνο στην ευρεία πλειοψηφία που απαιτείται για την επιλογή του Συμπαραστάτη, η οποία άλλωστε στη πορεία αμβλύνθηκε, όσο στη μη οικειοποίηση του θεσμού από τους ίδιους τους ΟΤΑ ώστε εν συνεχεία να εξοικειωθούν στη συνέχεια και οι δημότες. Στη διαπίστωση αυτή προστίθεται η εμπειρικώς αποδεδειγμένη διαρκής έλλειψη κουλτούρας διαμεσολαβήσεως στην ελληνική έννομη τάξη. Μολονότι, όπως προαναφέραμε, η αδρανοποίηση του θεσμού ήταν γνωστή στις κρατικές υπηρεσίες μέσω του πορίσματος της Επιτροπής του αρ. 5 του ν. 4368/2016 και ο θεσμός αναδιαμορφώθηκε με την υιοθέτηση του τοπικού Διαμεσολαβητή η ορθότητα του εγχειρήματος αυτού δεν δοκιμάσθηκε ποτέ στην πράξη. Ακόμα όμως και εάν ως υπόθεση εργασίας γίνει δεκτό ότι είναι θεμιτή η κατάργηση ενός θεσμού πριν καν αυτός εφαρμοσθεί στην πράξη ο επιγενόμενος κοινός Νομοθέτης απέρριψε συλλήβδην τις διατάξεις που αφορούσαν τον Διαμεσολαβητή του Κλεισθένη επαναφέροντας το άρθρο 77 του ν. 3852/2010 με δεδομένη τη δυσλειτουργία του και ενώ είχε τη δυνατότητα να αξιοποιήσει τουλάχιστον την αυτεπάγγελτη κίνηση της διαδικασίας διαμεσολαβήσεως η οποία θα ενίσχυε σημαντικά τον θεσμό. Αλλά και αυτό το «νέο» άρθρο 77 ήδη τροποποιήθηκε δύο φορές.

Καθίσταται φανερό ότι τέτοιου είδους νομοθέτηση (θέσπιση, κατάργηση-υιοθέτηση νέου μοντέλου, κατάργησή του πριν καν εφαρμοσθεί-μερική επαναφορά του πρό)του μοντέλου) εντός μάλιστα μόλις έντεκα ετών (2010-2021) δεν συνάδει με τις αρχές καλής νομοθετήσεως ούτε αποτρέπει την έστω και μη ολική κοινωνική απαξίωση του θεσμού του Συμπαραστάτη όπως αποτυπώνεται από τις διαπιστώσεις των ιδίων των Συμπαραστατών (Κελίδου,2020:110) και σαφώς δημιουργεί προβλήματα στη λειτουργία της Δημόσιας Διοικήσεως (Κοιμτζόγλου,2018: 29 επ.)

Παρόλα τα παραπάνω ο θεσμός του Συμπαραστάτη είναι ισχύον δίκαιο και πρέπει να λειτουργήσει με τον καλλίτερο δυνατό τρόπο καθώς έτσι επιβάλλει η αρχή της νομιμότητας. Στον ορίζοντα αυτό νομίζουμε πρέπει να αναζητηθεί αρχικώς η αξιοποίησή του και μόνο σε επόμενο στάδιο να εξετασθεί ενδεχόμενη βελτίωσή του θεσμού. Καταρχάς, σε νομοθετικό επίπεδο ο θεσμός δεν πρέπει να τροποποιηθεί για εύλογο χρονικό διάστημα. Η μόνη ίσως θεμιτή τροποποίηση πρέπει να είναι προθήκη της αυτεπάγγελτης ενεργοποιήσεως της διαμεσολαβητικής αρμοδιότητας και η άμβλυνση της πλειοψηφίας ως προς την επιλογή. Το βάρος όμως πρέπει να δοθεί στην καλλιέργεια κουλτούρας διαμεσολαβήσεως και εμπεδώσεως από τους δημότες της σημασίας του θεσμού τόσο για το δημόσιο συμφέρον όσο και για την εξυπηρέτηση του ιδίου συμφέροντος και την προώθηση της υποθέσεώς τους. Μόνο εφόσον υπάρξει εδραία βούληση για σταθερότητα και εμπιστοσύνη στο θεσμό του Συμπαραστάτη είναι νοητή συζήτηση για τη βελτίωσή του με αξιοποίηση και των προβλέψεων του Κλεισθένη αλλά και της σχετικής εμπειρίας. Η βούληση αυτή προϋποθέτει όμως πολιτική συναίνεση η οποία εν τέλει είναι και το ζητούμενο. Εάν η συναίνεση είναι τόσο δύσκολη για τις συνταγματικά κατοχυρωμένες ανεξάρτητες αρχές ώστε αντί να επιτευχθεί να αναθεωρείται επί το χαλαρότερο η συνταγματική διάταξη που την επιβάλλει ΥΠ τότε είναι τουλάχιστον εξίσου δύσκολη η επίτευξή της στο πεδίο της Τοπικής Αυτοδιοικήσεως όπου ο θεσμός είναι ακόμη νεαρός ευεπίφορος ως κατοχυρωμένος σε επίπεδο νόμου σε τροποποιήσεις.

Συμπεράσματα

Από όσα προηγήθηκαν καθίσταται σαφές ότι η δυσλειτουργία του θεσμού του Συμπαραστάτη του Δημότη και της Επιχείρησης οφείλεται τουλάχιστον σε δύο αλληλοτροφοδοτούμενους παράγοντες. Κατά σειρά πρώτη τοποθετείται η κακή νομοθέτηση με τροποποιήσεις, καταργήσεις, επανασυστάσεις χωρίς σύστημα και ουσιαστική δικαιολόγηση. Έπεται η μη καλλιέργεια διαμεσολαβητικής νοοτροπίας, αν και θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι πρόκειται για (συνειδητή ή ασυνείδητη πάντως εκ του αποτελέσματος βέβαιη) απαξίωση ενός κατά τα άλλα χρήσιμου θεσμού όπως εξάλλου αποδεικνύει η διεθνής εμπειρία. Επιβεβαιώνεται τοιουτοτρόπως δια μία εισέτι φορά το υπογραμμισθέν από τη θεωρία παράδοξο για την Ελλάδα (Παπούλιας και Τσούκας, 1998: 27 επ.) ότι όσο πιο σύνθετη η μεταβολή που προωθείται, τόσο λιγότερο συστηματική η μεθοδολογία για την προετοιμασία και εκτέλεση του μεταρρυθμιστικού εγχειρήματος. Για να ευδοκιμήσει όμως ο θεσμός πέρα από χρόνο για να λειτουργήσει απαιτείται και αταλάντευτη βούληση τόσο του πολιτικού συστήματος όσο και των εκάστοτε δημοτικών αρχών και των δημοτών προς καλλιέργεια μιας κουλτούρας διαμεσολαβήσεως και γενικότερα εμπιστοσύνης στον θεσμό. Αλλιώς, το μέλλον προβλέπεται δυσοίωνο για τον θεσμό.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία -Αρθρογραφία

Αθανασοπούλου, Χ. (2018), «Συνήγορος του Πολίτη: η ενηλικίωση ενός θεσμού και η αναζήτηση νέων μορφών διαμεσολάβησης και εναλλακτικής επίλυσης διαφορών», σε : Δημόσια Διακυβέρνηση. Προοπτικές και προκλήσεις στον 21° αιώνα. Επιμέλεια: Ευ. Γ. Μπάλτα, Αθήνα­ Θεσ/νίκη: Σάκκουλας, 291-309.

Διαμαντούρος, Ν. (2010), «Η σχέση μεταξύ της ορθής διοίκησης και της νομιμότητας» σε: Εξουσία και Κοινωνία, Δωρήματα στον Κωνσταντίνο Τσουκαλά. Επιμέλεια : Μ. Κούση, Μ.Σαματά, Σ. Κονιόρδο, Αθήνα: Καστανιώτης, 231-255.

Γέροντας, Α., Παυλόπουλος, Π., Σιούτη, Γλ. Π., Φλογαΐτης, Σπ., (2022), Διοικητικό Δίκαιο, Ε' Έκδοση, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: εκδ. Σάκκουλας.

Κελίδου, Ο. (2020), «Η τοπική διαμεσολάβηση στην Ελλάδα: Μια συγκριτική προσέγγιση με το θεσμό του συνηγόρου του πολίτη», Θεωρία και Πράξη Διοικητικού Δικαίου (2), 106-123.

Κοιμτζόγλου, 1. (2018), «Επιπτώσεις της κακής νομοθέτησης στην ποιότητα της δημόσιας διοίκησης», σε Δημόσια Διακυβέρνηση. Προοπτικές και προκλήσεις στον 21° αιώνα. Επιμέλεια : Ευ. Γ. Μπάλτα, Αθήνα-Θεσ/νίκη: Σάκκουλας, 29-35.

Μακρυδημήτρης, Α. και Πραβίτα, Μ.-Α. (2012), Δημόσια Διοίκηση, Ε' έκδοση, Αθήνα­ Θεσσαλονίκη: εκδ. Σάκκουλας.

Μπέσιλα-Βήκα, Ε. (2010), Τοπική Αυτοδιοίκηση, Γ' Έκδοση, Αθήνα-Θεσσαλονίκη:Σάκκουλας. Καστανάς, Ι.Ε., (2022), Εθνική Αρχή Διαφάνειας, Αθήνα: εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη.

Παγκράτης, Σπ.-Μ. Π. (2010), «Ο συμπαραστάτης του δημότη και της επιχείρησης (Παρατηρήσεις de lege ferenda σ' έναν νεοπαγή θεσμό της δημόσιας διοίκησης)», Ιόνιος Επιθεώρηση του Δικαίου (1Ο), 16-24.

Παπούλιας, Δ. Β., Τσούκας, Χ. Κ. (1998), Κατευθύνσεις για τη Μεταρρύθμιση του Κράτους, Αθήνα: Καστανιώτης.

Πραβίτα, Μ.-Η. (2011), «Ο Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης-Ο Περιφερειακός Συμπαραστάτης του Πολίτη και της Επιχείρησης:η πραγματικότητα των διαμεσολαβητικών αυτών θεσμών», Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου (ΠΙ), 256-261.

Στράτη-Βάντζου, Α. (2010), «Ο Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης, ένας νέος θεσμός στην Τοπική Αυτοδιοίκηση», Εφημερίδα Διοικητικού Δικαίου, (6), 888-895.

Σωτηρόπουλος, Β. (2012), Ο Θεσμός του Ombudsman [online] Διαθέσιμο: https://www.cityofathens.gr/symparastatis/node/5l5 [Ανακτήθηκε 2 Μαρτίου 2022].

Χρυσανθάκης, Χ. επιμ (2010), Καλλικράτης. Ο νέος νόμος για την αυτοδιοίκηση και την αποκέντρωση, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.

¹ «Το 1975 με τη Σύσταση 757 του 1975, η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης συνέστησε στην Επιτροπή Υπουργών να καλέσει τις κυβερνήσεις των κρατών μελών να εξετάσουν την δυνατότητα διορισμού προσώπων σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, με τις αρμοδιότητες των Ombudsmen. Το 1985 η Επιτροπή Υπουργών των κρατών του Συμβουλίου της Ευρώπης ψήφισε την Σύσταση R (85) 13 «για τον θεσμό του Ombudsman», καλώντας τα κράτη να διορίσουν Ombudsmen σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, ή σε ειδικούς τομείς της δημόσιας διοίκησης. Το ίδιο έτος, η Επιτροπή Υπουργών θέσπισε το Ψήφισμα (85)8 για την συνεργασία μεταξύ των Ombudsmen και το Συμβούλιο της Ευρώπης. Το 1999, το Κογκρέσο Τοπικών και Περιφερειακών Αρχών του Συμβουλίου της Ευρώπης θέσπισε το Ψήφισμα 80, στο οποίο περιλαμβάνονται και οι Αρχές που διέπουν τον θεσμό του Τοπικού Ombudsman. Το 2013, η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης θέσπισε το Ψήφισμα 1959, «Ενισχύοντας τον θεσμό του Συνηγόρου στην Ευρώπη», (Σωτηρόπουλος, 2012).

Ο Συμπαραστάτης του Δημότη, Θεσμικό πλαίσιο, σκέψεις και προβληματισμοί

Στυλιανός Παυλάτος

E-mail : Αυτή η διεύθυνση Email προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

Περίληψη

Ο Συμπαραστάτης του Δημότη εκλέγεται στους δήμους άνω των είκοσι χιλιάδων κατοίκων, καθώς και στους νησιωτικούς δήμους. Η διαδικασία για την επιλογή του γίνεται εντός δύο (2) μηνών από την εγκατάσταση των δημοτικών αρχών. Παρά το γεγονός ότι έχουν παρέλθει δυο και πλέον έτη από την εγκατάσταση των δημοτικών αρχών, στους περισσότερους δήμους ο θεσμός δεν λειτουργεί.

Ο «κατακερματισμός» των Δημοτικών Συμβουλίων, η επιφυλακτικότητα και η έλλειψη, ενδεχομένως, γνώσης και εμπειρίας επί των διαμεσολαβητικών θεσμών στην ελληνική κοινωνία, αποτελούν ίσως μερικές από τις αιτίες που κρατούν το θεσμό του Συμπαραστάτη ακόμη και σήμερα «εκτός» των περισσοτέρων δήμων.

Ο αξιόλογος αυτός θεσμός, οι αλλαγές που ενδεχομένως απαιτούνται στο ισχύον πλαίσιο προκειμένου να καταστεί αποτελεσματική και προς όφελος του πολίτη-και της αυτοδιοίκησης- η λειτουργία του, και η προβληματική περί των συνθηκών της αυτοδιοίκησης που συμβάλλουν στην, εν τοις πράγμασι, μη «αποδοχή» του, αποτελούν τα θέματα της παρούσας εισηγήσεως.

Λέξεις κλειδιά: Αυτοδιοίκηση, Συμπαραστάτης του Δημότη

Abstract

The municipal/local ombudsman is elected in the municipalities of more than twenty thousand inhabitants, as well as in the island municipalities. The procedure for its selection takes place within two (2) months from the installation of the municipal authorities. Despite the fact that more than two years have passed since the establishment of the municipal authorities, in most municipalities the institution does not work.

The «fragmentation» of the Municipal Councils, the cautiousness and the possible lack of knowledge and experience οη the mediation institutions in the Greek society, are perhaps some of the reasons that keep the institution of municipal/local ombudsman even today «outside» most municipalities.

This remarkable institution, the changes that may be required in the current framework in order to make its operation effective and for the benefit of the citizen - and the local government- and the reflection on the conditions in the local government that contribute to the de facto non-"acceptance", are the topics of this paper.

Keywords: Local Government, municipal ombudsman

Εισαγωγή

Ο «Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης» αποτελεί θεσμό εσωτερικής διαμεσολάβησης όπως προσδιορίζεται και στην αιτιολογική έκθεση του ν. 3852/10, («Σχέδιο Καλλικράτης») με τις διατάξεις του άρθρου 77 του οποίου καθιερώθηκε- όπως και του άρθρου 179 με το οποίο προβλέφθηκε ο αντίστοιχος για τις περιφέρειες θεσμός του Περιφερειακού Συμπαραστάτη του Πολίτη και της Επιχείρησης. Αναφορικά με τους δήμους, αρχικά αφορούσε αποκλειστικά δήμους άνω των 20.000, ενώ σύμφωνα με το άρθρο 7 του ν. 4623/19 που επανέφερε το θεσμό σε ισχύ (μετά την κατάργησή του με το ν.4555/2018 - «Πρόγραμμα ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ1»), αφορά δήμους με πληθυσμό άνω των 20.000 κατοίκων, καθώς και νησιωτικούς δήμους ανεξαρτήτως πληθυσμού.

Από τη νομοθεσία απορρέει ένας αριθμός «βημάτων» και ενεργειών, οι οποίες ξεκινούν με την προκήρυξη και καταλήγουν στην επιλογή προσώπου «εγνωσμένου κύρους και εμπειρίας», όπως ορίζεται στην παρ. 1 του άρθρου 77 του Ν. 3852/10.

Σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του Ν.3852/2010, ο Συμπαραστάτης του Δημότη και της Επιχείρησης έχει ως αποστολή, πέρα από την έγκαιρη καταπολέμηση της κακοδιοίκησης, τη διασφάλιση της αμεροληψίας των δημοτικών αρχών, τη βελτίωση της εξυπηρέτησης των πολιτών και των επιχειρήσεων, καθώς και την αποσυμφόρηση του δημάρχου και άλλων αιρετών οργάνων του δήμου από τη συσσώρευση αιτημάτων και παραπόνων των πολιτών. Μέσω του συμπαραστάτη, επιδιώκεται να αποτρέπονται πρόσθετες διαδικασίες (προσφυγές σε ελεγκτικούς μηχανισμούς και στη δικαιοσύνη), επειδή πολλά προβλήματα κακοδιοίκησης θα επιλύονται στο πλαίσιο του ίδιου Ο.Τ.Α. με αποτέλεσμα την εξοικονόμηση διαδικασιών, πόρων, χρόνου, χρήματος και την ελαχιστοποίηση της ταλαιπωρίας των πολιτών.

Η παρούσα εστιάζει στην προβληματική περί της καταλληλότητας του ισχύοντος για τον Συμπαραστάτη του Δημότη θεσμικού πλαισίου, αναφέρεται στις αιτίες μη «υιοθέτησής» του από τους δήμους καθόσον-παρά την υποχρεωτικότητά του - ο Συμπαραστάτης λειτουργεί σε μικρό σχετικά αριθμό δήμων και στις βελτιώσεις, νομοθετικές, δεοντολογικές κλπ., που ενδεχομένως απαιτούνται προκειμένου ο θεσμός να λειτουργήσει στην πράξη υπέρ των δικαιωμάτων του πολίτη και να συνδράμει στην ποιοτική βελτίωση της λειτουργίας των υπηρεσιών των δήμων.

Χρειάζεται συμπαραστάτη ο δημότης;

Ξεκινώντας, ας θέσουμε το ερώτημα του οποίου στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε την απάντηση: χρειάζεται πρόσθετη «συμπαράσταση», για να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη του τίτλου, ο πολίτης ως δημότης, λαμβανομένων υπόψη των δυνατοτήτων που ήδη παρέχονται στο πλαίσιο του διοικητικού έλεγχου (αναφορών, αιτήσεων θεραπείας, προσφυγών κλπ.), της δυνατότητας υποβολής καταγγελιών στις ανεξάρτητες αρχές και της έννομης προστασίας του πολίτη από τα δικαστήρια; Και τί δύναται να προσφέρει περαιτέρω ως προς τη βελτίωση των υπηρεσιών προς τον πολίτη και την προάσπιση των δικαιωμάτων του ένας τέτοιος, τοπικής εμβέλειας, θεσμός;

Οι δήμοι που αποτελούν τον εγγύτερο ίσως στον πολίτη θεσμό, τόσο γεωγραφικά-τοπικά- ακόμη ίσως και «συναισθηματικά», βρίσκονται σήμερα, ως γνωστόν, να ασκούν ένα ευρύτατο φάσμα αρμοδιοτήτων και υπηρεσιών σε πλήθος θεμάτων και τομέων, από την καθαριότητα έως τον πολιτισμό, τον τουρισμό την πρόνοια, την υγεία κ.ο.κ. (και έπεται η μεταφορά και άλλων αρμοδιοτήτων). Όλα αυτά καθιστούν ήδη το αυτοδιοικητικό πλαίσιο πολυσύνθετο και φυσικά τον πολίτη, τον δημότη, να επηρεάζεται πολλαπλώς από αυτό σε πλήθος ζητημάτων της ζωής και της καθημερινότητάς του.

Και, βεβαίως, η αυτοδιοίκηση δεν στερείται, δυστυχώς, των γενικότερων φαινομένων κακοδιοίκησης που εντοπίζονται και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, φαινομένων που παραβιάζουν τις αρχές της ορθής και χρηστής διοίκησης και της νομιμότητας, φαινομένων αδιαφάνειας, καθυστερήσεων, άρνησης ικανοποίησης νομίμων αιτημάτων, μη τήρησης προθεσμιών, ελλιπούς ανταπόκρισης κλπ. για να αναφερθούμε σε μερικά από τα πιο συνηθισμένα ίσως εκ των φαινομένων αυτών.

Και που «πίσω» από τα φαινόμενα αυτά, ως παράγοντες που ευνοούν την εμφάνισή τους, μπορούν να αναφερθούν η συχνά κακή ποιότητα του κανονιστικού πλαισίου, η πολυνομία, οι αλληλοεπικαλύψεις, οι πελατειακές αντιλήψεις, η ασυμμετρία πόρων και αρμοδιοτήτων, αλλά και συχνά η έλλειψη κουλτούρας εκ μέρους και των ιδίων των πολιτών, οι οποίοι είτε ανέχονται κρούσματα κακοδιοίκησης είτε συχνά τα προκαλούν με τη συμπεριφορά τους (Πορφύρης, 2012:18).

Φαινόμενα που- ειρήσθω εν παρόδω, - η ψηφιοποίηση των υπηρεσιών που συντελείται και διευρύνεται ευτυχώς ταχύτατα χάρη στο αρμόδιο υπουργείο και στο μόχθο και τη θέληση των ανθρώπων που την υλοποιούν, βοηθάει ουσιαστικότατα μεταξύ άλλων και στη μείωσή τους.

Δεδομένου λοιπόν ότι ο πολίτης βρίσκεται συχνότατα, ακόμη και για απλά πολλές φορές, καθημερινά του ζητήματα, απέναντι στην πολύπλοκη και εξ αυτού συχνά δυσκίνητη αυτοδιοίκηση, ένας τοπικός «συμπαραστάτης», που να έχει και δυνατότητα άμεσης ή σχετικά γρήγορης πρόσβασης στις υπηρεσίες του Δήμου και να διαμεσολαβεί «επί τόπου» προς επίλυση των συγκρούσεων, μπορεί κάλλιστα να συμβάλλει, συμπληρώνοντας το πλαίσιο θεσμικής προστασίας και εξυπηρέτησης του πολίτη. Παράλληλα δε, να συνδράμει και «αντιστρόφως», στην αποσυμφόρηση αιτημάτων και παραπόνων, στη μείωση, των πρόσθετων διαδικασιών (προσφυγών σε ελεγκτικούς μηχανισμούς και στη δικαιοσύνη), με συνακόλουθη τη μείωση πόρων, χρόνου, χρήματος κλπ. όπως άλλωστε αναφέρεται και στην αιτιολογική έκθεση του νόμου περί του Συμπαραστάτη.

2. Η ανάγκη νέας πλαισίωσης

Για να λειτουργήσει όμως προς την επιθυμητή κατεύθυνση, θεωρούμε ότι απαιτείται η πλαισίωση του θεσμού του Συμπαραστάτη με τρόπο τέτοιο που να προσδίδει κύρος και εμπιστοσύνη, που να τον θέτει σε λειτουργική κατάσταση τέτοια υπό την οποία να μπορεί να λειτουργήσει με την επιβαλλόμενη ανεξαρτησία και αμεροληψία.

Ήδη, η συστέγασή του με τις υπηρεσίες, η εξάρτησή του από τις πολιτικές ηγεσίες ακόμη και αν οι αυξημένες πλειοψηφίες και άρα συναινέσεις που απαιτούνται για τον ορισμό του τείνουν στην ανεξαρτητοποίησή του, θέτουν ή μπορούν να θέσουν τον Συμπαραστάτη εντός του πλαισίου της πολιτικής συνδιαλλαγής ή ακόμη και να τον καταστήσουν απλή προέκταση της εκάστοτε πολιτικής ηγεσίας, της εκάστοτε δημοτικής αρχής. Η θέσπιση ενός πλαισίου τέτοιου, λοιπόν, που να προσδίδει στο συμπαραστάτη την απαιτούμενη λειτουργική ανεξαρτησία είναι ως εκ τούτων απαραίτητη.

Καθώς πρόκειται για θεσμό διαμεσολάβησης- μιας ιδιότυπης μάλλον διαμεσολάβησης, κατά την οποία τα δύο μέρη δεν βρίσκονται στην ίδια θέση από άποψη ισχύος -ο πολίτης, κατά κανόνα, βρίσκεται σε πιο αδύναμη θέση απέναντι σε μια κυριαρχική αυτοδιοίκηση, την πολυπλοκότητα της οποίας, αν μη τι άλλο, δεν δύναται σε κάθε πτυχή της να γνωρίζει, και άρα βρίσκεται σε αδυναμία αντιμετώπισής της- προς «συμπαράστασή» του απαιτείται κάποιος με επίπεδο γνώσεων σε θέματα δημόσιας διοίκησης τέτοιο που να τον καθιστά ικανό γι αυτή τη διεργασία, για την ιδιότυπη αυτή διαμεσολάβηση μεταξύ των δυο, όχι ισοδυνάμων κατά κανόνα, μερών.

Η πρόβλεψη, ως εκ τούτου, περί ενός προσώπου «εγνωσμένου κύρους και εμπειρίας», όπως αναφέρεται στην παράγραφο 1 του άρθρου 77 του ν. 3852/10, είναι θεωρούμε ασαφής, γενική και ως εκ τούτου ανεπαρκής καθώς αφήνει πολλά περιθώρια υποκειμενικότητας. Χωρίς να υποστηρίζουμε ότι ο συμπαραστάτης πρέπει να αξιολογείται αμιγώς βάσει τυπικών προσόντων, εντούτοις είναι απαραίτητο ένα γνωσιακό επίπεδο και μια εξειδίκευση τέτοια που να διασφαλίζει μια κατ' αρχήν δυνατότητα του Συμπαραστάτη να σταθεί με κύρος και με επάρκεια στο ρόλο του.

Γιατί μπορεί να βρεθεί όχι μόνο ενώπιον των πολυπλοκοτήτων του αυτοδιοικητικού πλαισίου που αναφέρθηκαν, αλλά, συχνότατα, μπορεί να βρεθεί και ενώπιον πολιτών με εσφαλμένες περί δικαιωμάτων αντιλήψεις, κατά τις οποίες συγχέονται οι έννοιες του δικαιώματος και του προσωπικού συμφέροντος και το δεύτερο εκλαμβάνεται ως δικαίωμα. Η στάθμιση λοιπόν όλων αυτών απαιτεί γνώση και όχι μόνο διοικητική, αλλά ακόμη και γνώσεις και ικανότητες διαβούλευσης και διαμεσολάβησης, απαιτεί γνωστικές βάσεις τέτοιες που να προσδίδουν επίσης κύρος στο διαμεσολαβητή, ο οποίος είναι και αυτός που οφείλει να στέκει αμερόληπτα εν μέσω τω δυο «αντιμαχομένων» μερών και ως εκ τούτου ο ρόλος του θα πρέπει να τυγχάνει αποδοχής εξ αμφοτέρων.

Εξ αυτού, απαιτείται επίσης ένα πλαίσιο δεοντολογίας τέτοιο που να προσδιορίζει και να κατευθύνει τη δράση του συμπαραστάτη, καθώς και, διασφαλίζοντας την απαιτούμενη λειτουργική ανεξαρτησία - κάτι που άλλωστε συνιστάται και από τις σχετικές προτάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης για την τοπική διαμεσολάβηση- να προφυλάσσει τις δραστηριότητές του από το να καταστούν μια απλή προέκταση είτε των υπηρεσιών είτε των πολιτικών αρχών. Για την ώρα έχουμε στη νομοθεσία, και εξ αυτής, γενικές μόνο περιγραφές, με ό,τι συνεπάγεται αυτό.

Μια κατάλληλη λοιπόν πλαισίωση, δεοντολογική, νομοθετική κλπ., σε κάθε περίπτωση λεπτομερέστερη της υφισταμένης, θα μπορούσε να συμβάλλει στην επιτέλεση του ουσιαστικού ρόλου του Συμπαραστάτη, που δεν είναι μόνο η συμπαράσταση προς τον δημότη αλλά και η συνεισφορά του στην ποιοτική άνοδο του επίπεδου των παρεχομένων υπηρεσιών. Εξ αυτού και στο γενικότερο του ρόλου του υπάγεται και η δυνατότητα υποβολής προτάσεων και η υποχρέωση ετήσιας έκθεσης την οποία οφείλει να δημοσιεύει και να παρουσιάζει ετησίως στο δημοτικό συμβούλιο.

Αναφορικά λοιπόν με το ερώτημα που θέσαμε περί του αν ο θεσμός του Συμπαραστάτη μπορεί να εισφέρει στην βελτίωση των προς τον πολίτη και αντιστρόφως στη βελτίωση του επίπεδου των παρεχομένων από την αυτοδιοίκηση υπηρεσιών, εξυπακούεται ότι, υπό τις προϋποθέσεις που αναφέρθηκαν, μπορεί να εισφέρει ουσιαστικά.

3. Η «επιφυλακτικότητα» των δήμων

Σχετικά με τον προβληματισμό περί του γιατί ο θεσμός αυτός δεν έχει ευρέως υιοθετηθεί από τους δήμους (ενδ. βλ. Φακαλής, 2022) παρά την υποχρεωτικότητά του, θα λέγαμε ότι πέραν του διαδικαστικού, των πολιτικών συναινέσεων που απαιτούνται για τη διαμόρφωση των πλειοψηφιών, πράγμα που συχνότατα δεν είναι εφικτό, δεδομένου του κατακερματισμού των δημοτικών συμβουλίων, δεν είναι μόνο αυτή η αιτία. Κι αυτό γιατί, ακόμη και δήμοι στους οποίους είναι εφικτή η επίτευξη τέτοιων πλειοψηφιών δεν έχουν προχωρήσει στην εκλογή συμπαραστάτη. Και βέβαια, ένας λόγος μπορεί να είναι ότι στην παρούσα και υπό πανδημία συγκυρία έχουν τεθεί άλλες προτεραιότητες. Αλλά αυτό είναι σχετικά πρόσφατο και προσωρινό. Η «διστακτικότητα» ως προς τον Συμπαραστάτη έχει εκδηλωθεί εξ αρχής.

Στη βάση της μη ευρείας υιοθέτησης του θεσμού λοιπόν, θεωρούμε ότι βρίσκεται συχνά ένα πνεύμα άρνησης, δεδομένης, αφενός της εν γένει μη εξοικείωσης στη χώρα μας με τους διαμεσολαβητικούς θεσμούς, αλλά και της επιφυλακτικότητας προς κάτι, όχι τόσο γνωστό και οικείο, προς κάτι που θα βρίσκεται «δίπλα μας» και ενδεχομένως θα εντοπίζει τα σφάλματα και τις αδυναμίες μας. Αλλά λάθη και αδυναμίες υπάρχουν παντού και πάντοτε στα ανθρώπινα και έτσι, εν προκειμένω, ο εντοπισμός και η θεραπεία τους όχι μόνο δεν πρέπει να αποφεύγεται αλλά αντίθετα να επιδιώκεται, καθώς συμβάλλει στη βελτίωση των υπηρεσιών προς τον πολίτη, πράγμα θα πρέπει να είναι και μείζον ζητούμενο.

Συμπερασματικά...

Θα λέγαμε ότι πρόκειται για αξιόλογο δημοκρατικό θεσμό καθώς ενδυναμώνει τη φωνή του πολίτη και λειτουργεί προς την κατεύθυνση της προστασίας των νομίμων δικαιωμάτων του, που όμως προϋποθέτει- χωρίς να αμφισβητούμε ότι ήδη και με τις υπάρχουσες προϋποθέσεις υπάρχουν συμπαραστάτες καθόλα ικανοί- κατάλληλη κατάρτιση και γνώση, ως εκ τούτου, απαιτεί ένα «ισχυρό» επίπεδο τυπικών προσόντων. Επίσης, για την αποτελεσματική λειτουργία του, χρειάζεται ένα θεσμικό πλαίσιο τέτοιο που, χωρίς να καθιστά τον συμπαραστάτη έναν ακόμη ελεγκτικό μηχανισμό για τον δήμο, εντούτοις θα το προσδίδει το κύρος, την ανεξαρτησία και την αμεροληψία που απαιτούνται για να κερδίσει την εμπιστοσύνη των πολιτών και βεβαίως να συνδράμει στην αποτελεσματικότητα, την προστασία και τη βελτίωση των παρεχομένων προς τον πολίτη υπηρεσιών.

Ευχαριστίες

Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω το Διοικητικό Επιμελητήριο που μου έκανε την τιμή και μου έδωσε τη χαρά να συμπεριληφθώ μεταξύ των εισηγητών στο εξαιρετικό αυτό συνέδριο, με τον πλούτο των θεμάτων και το γόνιμο προβληματισμό που αναπτύχθηκε για την τοπική αυτοδιοίκηση και το ρόλο της στο σύστημα της Πολυεπίπεδης Διακυβέρνησης, και να ευχηθώ σύντομη συνέχεια με αντίστοιχου επιπέδου εκδηλώσεις.

Νομοθεσία- εγκύκλιοι

Ν. 3852/10 (ΦΕΚ 87/07.06.2010 τεύχος Α'): Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης.

Ν. 4555/18 (ΦΕΚ 133/19.07.2018 τεύχος Α'): Μεταρρύθμιση του θεσμικού πλαισίου της Τοπικής Αυτοδιοίκησης - Εμβάθυνση της Δημοκρατίας - Ενίσχυση της Συμμετοχής - Βελτίωση της οικονομικής και αναπτυξιακής λειτουργίας των Ο.Τ.Α. [Πρόγραμμα «ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ Ι»] - Ρυθμίσεις για τον εκσυγχρονισμό του πλαισίου οργάνωσης και λειτουργίας των ΦΟΔΣΑ - Ρυθμίσεις για την αποτελεσματικότερη, ταχύτερη και ενιαία άσκηση των αρμοδιοτήτων σχετικά με την απονομή ιθαγένειας και την πολιτογράφηση - Λοιπές διατάξεις αρμοδιότητας Υπουργείου Εσωτερικών και άλλες διατάξεις.

Ν. 3463/06 (ΦΕΚ 114/08.06.2006 τεύχος Α') Δημοτικός και Κοινοτικός Κώδικας.

Άρθρο 51 Ν. 4873/21 (ΦΕΚ 248/16.12.2021 τεύχος Α'): Ρυθμίσεις για τον Συμπαραστάτη του δημότη και της επιχείρησης- Τροποποίηση του άρθρου 77 του ν. 3852/2010.

Άρθρο 7 Ν. 4623/19 (ΦΕΚ 134/09.08.2019 τεύχος Α'): Συμπαραστάτης του Δημότη και Περιφερειακός Συμπαραστάτης του πολίτη και της επιχείρησης.

ΥΠ.ΕΣ. εγκ.1/661/07.01.2020 ΑΔΑ:Ω82Μ46ΜΤΛ6-ΩΤ2 ΥΠ.ΕΣ. εγκ.93/60173/23.08.2019 ΑΔΑ:ΩΓ88465ΧΘ7-ΘΙΡ

Εκθέσεις

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ στο σχέδιο νόμου «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ

στο σχέδιο νόμου «Μεταρρύθμιση του θεσμικού πλαισίου της Τοπικής Αυτοδιοίκησης - Εμβάθυνση της Δημοκρατίας - Ενίσχυση της Συμμετοχής - Βελτίωση της οικονομικής και αναπτυξιακής λειτουργίας των Ο.Τ.Α. [Πρόγραμμα «ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ Ι»]

Ετήσια έκθεση Δημοτικού Συμπαραστάτη του Πολίτη και της Επιχείρησης Αθηναίων (2013), διαθέσιμο στο

https://www.cityofathens.gr/symparastatis/sites/www.cityofathens.gr.symparastatis/files/%20%C E%95%CE%9A%CE%98%CE%95%CE%A3%CE%97%202013.pdf

Ετήσια έκθεση Δημοτικού Συμπαραστάτη του Πολίτη και της Επιχείρησης Αχαρνών (2016), διαθέσιμο στο

http://www.acharnes.gr/ContentFiIes/51/Docuιnents/%CE%95%CE%A4%CE%97%CE%A3 ¾C E%99%CE%9 l %20%CE%95%CE%9Α%CE%98%CE%95%CE%A3%CE%97%202016.pdf

Ετήσια έκθεση Δημοτικού Συμπαραστάτη του Πολίτη και της Επιχείρησης Θεσσαλονίκης (2016), διαθέσιμο στο https://thessaloniki.gr/wp-content/uploads/2017/12/Annual-report-2016.pdf

Ετήσια έκθεση Δημοτικού Συμπαραστάτη του Πολίτη και της Επιχείρησης Δράμας (2018), διαθέσιμο στο https://dimos-dramas.gr/sybarastatis-tou-dimoti-tis-epichirisis/

Ετήσια έκθεση Δημοτικού Συμπαραστάτη του Πολίτη και της Επιχείρησης Δράμας (2020), διαθέσιμο στο https://dimos-dramas.gr/wp­ content/uploads/2021/03/%CE%95%CE%A4%CE%97%CE%A3%CE%99%CE%91%CE%95%CE%9A%CE%98%CE%95%CE%A3%CE%97-2020-l.pdf

Ενδεικτική Βιβλιογραφία - Αρθρογραφία

Βασματζίδης,  Χ.  (2013),  «Η Οικοδόμηση μιας νέας σχέσης»,  διαθέσιμο  στο
https://www.alexpolisonline.com/2013/12/i-oikodoiη isi-m ias-neas-sxesis.htm!

Κόντη Μ. (2017), «Γενικός Επιθεωρητής Δημόσιας Διοίκησης-Συνήγορος του Πολίτη­-Περιφερειακός Συμπαραστάτης του Πολίτη και της Επιχείρησης: Περιορισμοί και προκλήσεις στη δράσης τους για την αντιμετώπιση φαινομένων κακοδιοίκησης και διαφθοράς στη Δημόσια Διοίκηση (μεταπτυχιακή Διατριβή) Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, Πειραιάς , διαθέσιμο στο

http://okeanis.lib.puas.gr/xm!ui/bitstream/hand!e/123456789/4252/Konti-2.pdf?sequence=l&isAl!owed=y

Πορφύρη, Α. (2018), «Οι νέοι θεσμοί της Δημοτικής και Περιφερειακής Διαμεσολάβησης» (μεταπτυχιακή Διατριβή) Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, διαθέσιμο στο
https://repositoryesdda.ekdd.gr/jspui/bitstream/!23456789/284/3/%ce%a0%ce%9f%ce%a! %ce%a6%ce%a5%ce%a1%ce%97 %ce%9 l %ce%93%ce%9f"/oce%al%ce%99%ce%a4%ce%a3%ce%9 l %ce%a4%ce%95.pdf

Τζέμος, Β. Γ. (2012), Ο Θεσμός του Ombudsman (Συνηγόρου του Πολίτη), Δικαιοσυγκριτικά, διαθέσιμο στο http://www.digestaonline.gr/pdfs/Digesta%202014/4.pdf

Διαμεσολάβηση και Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης, διαθέσιμο στο https://www.opemed.gr/?p=2255

Εθνικοί, Περιφερειακοί και Τοπικοί Συνήγοροι του Πολίτη και εθνικοί ανεξάρτητοι θεσμοί για την προώθηση και προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων: Εξωδικαστικοί θεσμοί για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων στα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Μετάφραση: Βασίλης Σωτηρόπουλος, διαθέσιμο στο

https://www.cityofathens.gr/symparastatis/sites/www.cityofathens.gr/symparastatis/files/%20%CE%9Α%CE%95% CE%99%CE%9C%CE%95%CE%9D%CE%9l%20%CE%93%CE%99%CE%9l%20%CE%98%CE%95%CE%A3%CE%9C%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%A5%CE%A3%20%CE%94%CE%99%CE%9l%CE%9C%CE%95%CE%A3%CE%9F%CE%9B%CE%91%CE%92%CE%97%CE%A4%CE%95%CE%A3%20(%CE%A4%CE%95%CE%9B%CE%99%CE%9Α%CE%9F).pdf

Κώδικας Λειτουργίας του Συμπαραστάτη του Δημότη και της Επιχείρησης Δήμου Αθηναίων, διαθέσιμο στο

https://www.cityofathens.gr/symparastatis/sites/vww.cityofathens.gr.symparastatis/fiIes/%20%CE%9B%CE%95%CE%99%CE%A4%CE%9F%CE%A5%CE%A1%CE%93%CE%99%CE%9l%CE%A3%20%CE%A3%CE%A5%CE%9C%CE%A0%CE%91%CE%Al%CE%91%CE%A3%CE%A4%CE%91%CE%A4%CE%97%20%CE%A4%  CE%9F%CE%A5%20%CE%94%CE%97%CE%9C%CE%9F%CE%A4%CE%97[2.0].pdf

Ηλεκτρονικές Πηγές:

https://www.aftodiοikisi.gr/ota/diktyo-sybarastaton-antisyntagmatikos-o-klisthenis-1/ https://el-gr.facebook.com/LocalOmbudsnetwork https://www.synigoros.gr/?i=dimotis.el

https://www.diamesolavisi.gov.gr/syxnes-erotiseis#syxnes erotiseis-page-

Φακαλής Τίμος (2022), Δήμοι: Παρανομούν πάνω από 100 σε όλη τη χώρα - «Ξέχασαν» να... εκλέξουν «Συμπαραστάτη του Δημότη», Έθνος, 6/2/2022, διαθέσιμο στο

https://www.ethnos.gr/greece/article/194283/dhιηοίpaΓanomoynpanoapo100seoIhthxoraxexasannaeklexoynsymparastathtoydhmoth